مبارزان کمونیست
http://kanoonmodafean1.blogspot.com/2013/05/blog-post_929.html#more
جهانی‌سازی و مشارکت زنان در بخش غیررسمی در کشورهای در حال توسعه و در حال گذار
زهره اسدپور
مقدمه
کانون مدافعان حقوق کارگر – گزارش اخیر سازمان ملل(2007) آشکار می‌سازد که توسعه اقتصادی و میزان مشارکت اقتصادی زنان ارتباط بسیار نزدیکی باهم دارند. مثلاً در کشورهایی که میزان مشارکت زنان بالا است، معمولاً رشد اقتصادی متوازن است. بالعکس، در کشورهایی که مشارکت زنان با مانع مواجه شده است، رشد اقتصادی ناچیز است. علی‌رغم نقش مهم زنان در اقتصاد مدرن، اغلب آنان با موانعی جدی مواجه شده‌اند. زنانی که با موفقیت به امواج مدرن اجتماعی می‌پیوندند، اغلب به شکل منصفانه‌ای برای کارشان پاداش نگرفته‌اند. اغلب برای کاری که انجام می‌دهند و در مشاغل یکسان کمتر از همکاران مرد خود مزد می‌گیرند. (سابقاً) آنها در سلسله‌مراتب شغلی ارتقا نمی‌یافتند و احترام نمی‌دیدند. علاوه بر این، به آنها منزلت مبهم و پایینی تعلق می‌گرفت، و در اغلب موارد، از هر فرصت حقیقی‌ای برای نشان دادن استعداد واقعی خود باز داشته می‌شدند. تفکر سنتی (معتقد به )کلیشه‌ای عمومی بود که جای زن در آشپزخانه است، که کار زن تمیز کردن خانه، مراقبت از کودکان و شستن ظروف است. ارزش اضافه‌ی ناشی از کارآفرینی زنان وجود داشت اما با پذیرش اجتماعی مواجه نبود. بنابراین در کشورهای در حال توسعه زنان مزایای مالی و رفاهی کار فعالانه‌ی اقتصادی را دریافت نمی‌کردند. زنان نمی‌توانستند در فرایند تصمیم‌سازی‌های خانوار مشارکت داشته و براین منابع مالکیت داشته باشند. این موضوع، به زبان ساده، منزلت ضعیف اجتماعی اقتصادی زنان را بازتاب می‌دهد. نسل های کنونی زنان بیشتر خواهان و مصمم هستند که در شغل خود پیشرفت کنند. آنها نمی‌خواهند به همکاران مرد خود وابسته باشند و ترجیح می‌دهند به لحاظ اقتصادی مستقل باشند. اما آنها نمی‌توانند به اهداف شغلی خود بدون حمایت حکومت‌ها و یا جوامع دست یابند. بهره‌برداری از فرصت‌ها، دانش و تکنولوژی منجر به انتخاب‌های( مستقل) زنان، توانمندی و کارآفرینی می‌شود.
1- تعریف و ویژگی های اقتصاد غیررسمی
مشاغل در بخش غیررسمی در نگاه اول، مرئی نیستند، همچون کار در هتل، کار در رستوران، کار در خیابان های شهرهای بزرگ، ( زنان و مردان فروشنده‌ی میوه و سبزیجات، فروشندگان نوشیدنی‌های تازه و غیره). طبق تعریف بخش غیررسمی که در کنفرانس آمارهای نیروی کار جهانی (ICLS) ارائه شده است «بخش غیررسمی اقتصاد شامل واحد های شغلی‌ای است که ثبت نشده اند، و غیر از مالک واحد افراد دیگری (اغلب اعضای خانواده و بدون دستمزد) بدون قرارداد و بدون حق و حقوق اجتماعی و بیمه‌ی بازنشستگی در آن مشغول به کارند.» به‌عبارت‌دیگر، بخش غیررسمی، بخشی از اقتصاد است که در آن مقررات پیشین که در آن شاغلان از حقوق قانونی و اقتصادی برخوردار نبودند به‌کار بسته می‌شوند. بخش «غیر رسمی» یا «سایه» در اقتصاد از طیف وسیعی از کارها تشکیل شده است. همچنین، عوامل متعددی به رشد فعالیت‌های غیررسمی مربوط‌اند و ویژگی‌های آن را تشکیل می‌دهند. (جدول1)
جدول 1: ویژگی های اقتصاد غیررسمی :
دیدگاه‌های جدید
اقتصاد غیررسمی «آمده است تا بماند» و با رشد صنعتی شدن و مدرنیسم گسترش خواهد یافت.
اقتصاد غیررسمی منبع بزرگ اشتغال، کالاها و خدمات برای گروه‌های کم‌درآمد است.
اقتصاد غیررسمی بخشی مهمی از GDP را تأمین می‌کند.
اقتصاد غیررسمی با اقتصاد رسمی مرتبط شده است- برای اقتصاد رسمی تولید می‌کند، با آن مبادله می‌کند، به آن منضم می‌شود، و برای آن، خدمات، تولید می‌کند.
رشد اخیر اقتصاد غیررسمی عمدتاً به دلیل کاهش اشتغال رسمی یا به دلیل غیررسمی کردن مناسبات اشتغال در اقتصاد سابقاً رسمی است.
اقتصاد غیررسمی از دامنه‌ی وسیعی از مشاغل غیررسمی تشکیل شده است- هم از « شکل های کهن و اساسی» همچون کارگران روزمزد ساختمانی و کشاورزی و هم مشاغل نوظهوری همچون مشاغل نیمه‌وقت و موقت به علاوه‌ی مشاغل خانگی برای صنایعی با تکنولوژی برتر.
اقتصاد غیررسمی تشکیل شده است از کارگران دستمزدی با دستمزدهای غیراستاندارد، افراد کارآفرین و خوداشتغال که کالاها و خدمات قانونی را- البته با ابزارهایی خارج از مقررات و (یا) با مقررات نامنظم تولید می‌کنند. اغلب کارآفرینان یا افراد خوداشتغال برای کاهش موانع ثبت (اشتغال) و کاهش هزینه‌های مربوط به انتقال به بخش رسمی و افزایش منافع ناشی از مقررات می‌کوشند یا از تلاش‌هایی در این جهت استقبال می‌کنند، و عمده‌ی کارگران دستمزدی در بخش غیررسمی از مشاغل باثبات و (شمول) حق و حقوق کار( به آنان ) استقبال می‌کنند.
مشاغل غیررسمی نه تنها شامل فعالیت‌های معیشتی می‌شوند، بلکه مشاغل باثبات و کسب و کارهای پویا و در حال رشد را نیز شامل می‌شوند؛ و اشتغال غیررسمی نه تنها خوداشتغالی، که مشاغل دستمزدی را نیز در بر می‌گیرد. همه‌ی اشکال اشتغال غیررسمی، تحت تأثیر اغلب (اگر نه همه ) سیاست‌های اقتصادی است.
منبع: مارتا آلتر چن(2007) ” بازاندیشی درباره‌ی اقتصاد غیررسمی. پیوند با اقتصاد رسمی و محیط‌زیست تنظیم‌شده‌ی رسمی”
2- جهانی‌سازی و بخش غیررسمی در کشورهای در حال توسعه
بخش غیررسمی هر اقتصادی فعالیت‌های اقتصادی ای هستند که بر خلاف بخش رسمی، نه مالیات می‌پردازند نه تحت نظارت دولت هستند و نه در GNP کشور در نظر گرفته می‌شوند. فعالیت‌هایی که به ندرت در آمارهای رسمی مربوط به فعالیت‌های اقتصادی، دیده می‌شوند. این بخش بر اساس هر منطقه و اقتصاد آن، تفاوت دارد. بنابراین هر اقتصاد فعالیت‌های غیررسمی متفاوتی را شامل می‌شود. در بیش از دو دهه‌ی گذشته، برخلاف آنچه که پیش‌بینی می‌شد، در مناطق مختلف جهان در حال توسعه، اشتغال در بخش غیررسمی به‌سرعت افزایش یافته است، و در جهان توسعه‌یافته، اشکال مختلفی از اشتغال غیراستاندارد ظهور یافته‌اند. مراجع مربوط بهGNP و دیگر شاخص‌ها، ارزش مالی این مشاغل را به رسمیت نمی‌شناسند. به‌عبارت‌دیگر، آنها همچنان غیررسمی باقی‌مانده‌اند. درصد مشارکت زنان در اقتصاد غیررسمی در تمام کشورها، به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه و در حال گذار، بالا است. اندازه‌ی بخش غیررسمی از 4-6% در کشورهای توسعه‌یافته تا بیش از 50% در کشورهای در حال توسعه متغیر است. اشتغال غیررسمی 48% اشتغال در بخش غیرکشاورزی درکشورهای آفریقای شمالی، 51% در آمریکای لاتین، 55% در آسیا، و 27 % در صحرای آفریقا را تشکیل می‌دهد. اگر اشتغال در بخش کشاورزی را نیز در نظر بگیریم، این میزان، به 90% به‌خصوص در هند و صحرای آفریقا می‌رسد. طبق برآوردها این میزان در کشورهای در حال توسعه 15 درصد است. در کشورهای در حال توسعه بزرگ‌ترین بخش کار غیررسمی، حدود70%، به خوداشتغالی اختصاص دارد و در کشورهای توسعه‌یافته مشاغل دستمزدی اکثریت را به خود اختصاص می‌دهند. اکثریت کارگران غیررسمی زنان هستند، بنابراین سیاست‌ها و توسعه که بر بخش غیررسمی موثرند، اثرات جنسیتی( نیز) دارند (ILO2002). سابقه و روال هر کشور تفاوت های مهمی را در بخش غیررسمی نشان می‌دهند. (این تفاوت‌ها عبارت‌اند از):
1- انواع فعالیت‌های اقتصادی در آن کشور
2- سهم مشاغل روستایی در برابر مشاغل شهری
3- اندازه‌ی دسته‌های (شغلی) کارگران
4- سهم سطح کارهای معیشتی و سنتی در برابر فعالیت‌های مدرن و پویا
5- گستره‌ی فعالیت‌های ناشی از فقر، شکاف جنسیتی در نیروی کار و کنترل منابع بین مردان و زنان در بخش غیررسمی و در نیروهایی که پدیدآورنده‌ی بخش غیررسمی هستند.
شرکت های کوچک‌مقیاس از جمله شرکت‌هایی که در بخش غیررسمی هستند منبع رو به رشد و مهمی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه هستند. به‌خصوص در کشورهای صحرای آفریقا طبق گفته‌ی ILO، این شرکت‌ها منبع اشتغال شهری‌اند(61 % از نیروی کار شهری)، و برای کشاورزان کم زمین، به‌عنوان کارفرمایان روستایی، (کار در این شرکت‌ها ) دومین منبع اشتغال به شمار می رود.
جدول 2: سهم نیروی کار غیرکشاورزی در بخش غیررسمی در کشورهای در حال توسعه آفریقایی، آمریکای لاتین، و آسیا
درصد نیروی کار غیر کشاورزی در بخش غیررسمی سهم زنان در بخش غیررسمی نیروی کار غیررسمی
آفریقا زنان مردان
بنین 97 83 62
چاد 97 59 53
کنیا 83 59 60
مالی 95 91 59
آمریکای لاتین
بولیوی 74 55 51
برزیل 67 55 47
شیلی 44 31 46
کلمبیا 44 42 50
آسیا
هند 91 70 23
اندونزی 88 69 43
فیلیپین 64 66 46
تایلند 54 49 47
منبع: سازمان ملل، 2000، زنان جهان2000، روندها و آمار، نمودار 5.13، ص 122
علاوه براین شایسته است ابراز کنیم که در کشورهای در حال توسعه، بخش غیررسمی در بستری که حمایت های اجتماعی در آن وجود ندارد یا ناچیز است، در میان جمعیت بیکار، یا نیمه شاغل، به‌خصوص در میان زنان، رشد کرده است. زنان در آفریقا طبق پژوهشی که یاد شد، به‌مراتب بیشتر به مشاغل کشاورزی و تولید غذا مشغول‌اند تا شاخه‌های غیر کشاورزی. این موضوع قابل‌فهم است، زیرا از یک سو کمبود مواد غذایی در اکثر کشورهای آفریقایی را داریم و از دیگر سو، زنان نیاز دارند تا به بقای خانواده کمک کنند و برای آن بکوشند. به‌عبارت‌دیگر، کمبود آموزش و تحصیل باکیفیت زنان بسیاری را برای برآورده کردن نیازهای اساسی، به کار در اقتصاد غیررسمی می‌کشاند. علاوه بر این، تکنولوژی مدرن، همه‌ی مناطقی را که در پی صنعتی شدن هستند، پوشش نمی‌دهند. کارفرمایان نمی‌خواهند تا دستمزد مناسبی بپردازند، اجازه‌ی مرخصی درخوری بدهند، تسهیلات پزشکی فراهم کنند، و دیگر موارد را نسبت به کارگران رعایت کنند بنابراین، آنها مشتاق‌اند تا کارگران رسمی را به غیررسمی بدل سازند. طبق این موضوع، زنان بدون این که ساعات کار مشخصی داشته باشند به‌سختی کار می‌کنند، آنها (علاوه بر اشتغال در بیرون خانه) کار های خانه را انجام می‌دهند، محصولات خود را در بازار می‌فروشند و باقی قضایا.
با توجه به داده‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که اشتغال شمار فراوان زنان در بخش به‌اصطلاح غیررسمی نتیجه‌ی منزلت پایین آنان در جامعه، و بازداشتن آنان از فرصت های اشتغال در بخش رسمی است. منزلت پایین زنان در نقش های فرودست آنان در خانه و محل کار بازتاب می‌یابد.
جدول 3: بخش غیررسمی به‌عنوان سهم اشتغال غیر کشاورزی و GDP نهایی در کشورهای مختلف آفریقایی
کشورها
(سال‌ها) درصد اشتغال غیر کشاورزی درصدGDPغیر کشاورزی درصد اشتغال نهایی درصد GDP نهایی
بنین(1993) 92.8 42.7 41.0
بورکینافاسو(1992) 77.0 36.2 8.6 24.5
چاد(1993) 74.2 44.7 11.5 31.0
مالی(1989) 78.6 41.7 13.3 23.0
موریتانی(1989) 75.3 14.4 10.2
نیجر(1995) 58.5 37.6
سنگال(1991) 76.0 40.9 33.0
تونس(1995) 48.7 22.9 37.8 20.3
منبع: گردآوری شخصی نویسنده بر مبنای آمار محاسبات ملی و آمار رسمی نیروی کار. منتشرشده در محاسبات بخش خانوار. آمار تفکیکی سازمان ملل متحد، نیویورک 1998
این مطلب، ترجمه‌ای از مقاله‌ای مبسوط تراست از میرجانا رادویچ مارکوویچ، که علاوه بر کشورهای در حال توسعه به کشورهای بلوک شرق سابق نیز می‌پردازد. برای رعایت اختصار، بخش مربوط به کشورهای بلوک شرق سابق حذف شده است.
